Οι προτάσεις της ΔιαΝΕΟσις για το Ν.4412/16 για τα δημόσια έργα

Οv4412/2016 δεν είναι ένας ελληνικής έμπνευσης νόμος, αλλά η ενσωμάτωση της ευρωπαϊκής οδηγίας για το πώς πρέπει να γίνονται οι δημόσιες συμβάσεις (συγκεκριμένα δύο ευρωπαϊκών οδηγιών -2014/24/ΕΕ και 2014/25/ΕΕ). Βεβαίως, το ότι ο τρόπος με τον οποίο λειτουργούν οι δημόσιες συμβάσεις στη χώρα πρέπει να υπακούει στους ευρωπαϊκούς κανόνες ίσχυε και πριν από το 2016, και πριν από την εποχή των μνημονίων. Ακόμα και ο νόμος του 1997 για το θέμα προέκυψε ως αποτέλεσμα καταδικαστικής απόφασης κατά της χώρας μας του (τότε) Δικαστηρίου των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων.

Κατεβάστε Τη Παρουσίαση Των Βασικών Συμπερασμάτων Της Μελέτης (PDF)

Γιατί πρέπει όμως αυτοί οι κανόνες να ορίζονται σε ευρωπαϊκό επίπεδο; Καθώς ένα μεγάλο μέρος των συμβάσεων αφορούν έργα και προμήθειες που πληρώνονται από ευρωπαϊκά χρήματα, υπήρχε η ανάγκη εφαρμογής κοινών όρων και κανόνων για όλες τις ευρωπαϊκές χώρες. Αυτή είναι άλλωστε μια προσπάθεια που έχει ξεκινήσει εδώ και δεκαετίες και έχει φτάσει σήμερα στο σημείο όλα τα κράτη-μέλη (αλλά και άλλα, εκτός Ε.Ε., όπως η Νορβηγία) να έχουν ουσιαστικά κοινή νομοθεσία για τις δημόσιες συμβάσεις.

Ως πλαίσιο, ο ν.4412/2016 εισήγαγε μερικές πολύ ουσιαστικές και κρίσιμες "τεχνικές" καινοτομίες στο πώς το κράτος συνάπτει συμβάσεις με οικονομικούς φορείς, από τη δημιουργία μιας Αρχής Εξέτασης Προδικαστικών Προσφυγών μέχρι την υιοθέτηση τεχνολογικών λύσεων στη διαγωνιστική διαδικασία, αλλά και την εισαγωγή περιβαλλοντικών και κοινωνικών κριτηρίων στις διαδικασίες επιλογής ή αποκλεισμών διαγωνιζομένων στις διαγωνιστικές διαδικασίες. Ο νόμος περιλαμβάνει κριτήρια και διαδικασίες για όλες τις φάσεις προκήρυξης, ανάθεσης, εκτέλεσης και παρακολούθησης των δημοσίων συμβάσεων και περιγράφει τι πρέπει να κάνει κάθε μία από τις αναθέτουσες αρχές και φορείς του Δημοσίου (από υπουργεία και ΔΕΚΟ μέχρι Νομικά Πρόσωπα Δημοσίου Δικαίου). Είναι ένα μεγάλο, πολύπλοκο κείμενο με εκατοντάδες άρθρα.

Γιατί όμως ενώ πλέον στην Ελλάδα -θεωρητικά τουλάχιστον- έχουμε το ίδιο θεσμικό καθεστώς με τις άλλες χώρες της ΕΕ., θεωρούμε τον νόμο για τις δημόσιες συμβάσεις προβληματική υπόθεση; Γιατί εδώ εμφανίζονται καθυστερήσεις και δυσλειτουργίες, ενώ αλλού όχι;

"Πώς θα μπορούσε να συμβαίνει διαφορετικά", γράφουν οι ερευνητές στη μελέτη, "όταν η de lege artis εφαρμογή του δικαίου των δημοσίων συμβάσεων έχει να αντιπαλέψει τις γενικότερες παθογένειες που χαρακτηρίζουν διαχρονικά το ελληνικό διοικητικό σύστημα, όπως λ.χ. την έλλειψη μακρόπνοου σχεδιασμού, τη γραφειοκρατία και την υποστελέχωση πολλών νευραλγικών δημόσιων υπηρεσιών;" 

Τα προβλήματα που εντοπίζονται στην εφαρμογή του νόμου στην Ελλάδα περιγράφονται αναλυτικά στο κείμενο τους.

Πρώτα απ’ όλα, πρέπει να επισημάνουμε ότι η διαδικασία σύναψης των συμβάσεων αποτελείται από τα εξής στάδια: Της προετοιμασίας και του σχεδιασμού της σύμβασης, της δημοσίευσης και της σχετικής προκήρυξης του διαγωνισμού, της υποβολής προσφορών και της επιλογής των διαγωνιζομένων, της αξιολόγησης των προσφορών, της ανάθεσης, της εκτέλεσης και της παραλαβής έργων ή μελετών.

Στην πράξη, στην Ελλάδα εμφανίζονται προβλήματα σε όλα τα στάδια.

Για παράδειγμα, όπως τόνισαν στους ερευνητές μας, δικαστές και εκπρόσωποι άλλων φορέων, το στάδιο του σχεδιασμού μιας σύμβασης συχνά πάσχει επειδή οι εργαζόμενοι στις αναθέτουσες αρχές δεν έχουν την τεχνική επάρκεια για να σχεδιάσουν το έργο σωστά. Εμφανίζονται διαγωνισμοί με ανεπαρκείς μελέτες που δεν προσδιορίζουν το αντικείμενο του έργου με σαφήνεια, για παράδειγμα.

Αυτή η έλλειψη τεχνογνωσίας σε διάφορα επίπεδα της διοίκησης έχει κι άλλες συνέπειες. Ο ν.4412/2016 εισήγαγε κάποια νέα εργαλεία, όπως για παράδειγμα νέες μορφές ανάθεσης, πέραν των γνωστών διαγωνισμών και απευθείας αναθέσεων (Πχ. συμφωνίες-πλαίσιο, συμπράξεις καινοτομίας κλπ.). Ο λόγος που τα στελέχη πολλών φορέων δεν τις προτιμούν είναι η συνήθεια: επειδή είναι εργαλεία καινούργια, διαφορετικά από αυτά που έχουν συνηθίσει.

Προβλήματα υπάρχουν και αλλού. Στο στάδιο της τιμολόγησης, για παράδειγμα, ή στις προϋποθέσεις συμμετοχής στους διαγωνισμούς (που δεν πρέπει να είναι "φωτογραφικές", αλλά δεν πρέπει να είναι και υπερβολικά χαλαρές) ή στο στάδιο της αξιολόγησης του έργου. Τα ηλεκτρονικά μητρώα που χρησιμοποιούνται για τους διαγωνισμούς είναι δύσχρηστα και δεν επικοινωνούν ούτε μεταξύ τους, ούτε με τη Διαύγεια. Προκύπτουν καθυστερήσεις και ολιγωρίες από τα μέλη των επιτροπών αξιολόγησης (που δεν αμείβονται γι’ αυτή τη δουλειά -αλλά συχνά δεν έχουν και την απαραίτητη τεχνογνωσία ή εξειδίκευση).

Επιπλέον υπάρχει και ο φόρτος της γραφειοκρατίας σε πολλές από τις διαδικασίες, ακόμα κι αν αναγνωρίσει κανείς ότι τα τελευταία χρόνια και ειδικά το τελευταίο διάστημα, έχουν γίνει άλματα. Σε κάποιους φορείς ακόμα υπάρχουν υπερβολικά πολλά στάδια υπογραφών (π.χ. στις Ένοπλες Δυνάμεις), σε άλλες ζητούνται τα ίδια έγγραφα πολλές φορές, αλλού αποτελεί διαχρονικό πρόβλημα η έλλειψη επαγγελματισμού ή εξειδίκευσης των δημοσίων υπαλλήλων.

Και, βέβαια, υπάρχει και κάτι άλλο: από τη δημοσίευση του ν.4412 στις 8 Αυγούστου του 2016 μέχρι τις 30 Μαΐου του 2020 ο νόμος είχε υποστεί 401 τροποποιήσεις -περίπου δύο κάθε εβδομάδα- οι οποίες κυμαίνονταν από απλές γλωσσικές διορθώσεις μέχρι σημαντικές παρεμβάσεις, όπως ένας ολόκληρος άλλος νόμος, ο ν.4605 του 2019, που έφερε μεταβολές σε σχεδόν 80 διατάξεις του αρχικού νόμου.

Οπότε πώς λύνεται αυτό το πρόβλημα;

—

Οι λύσεις στις οποίες καταλήγει η έρευνα είναι μια σειρά από 15 τεχνικές προτάσεις που εξυπηρετούν πέντε κεντρικούς στόχους. Μπορείτε να τις δείτε συνοπτικά στον παρακάτω πίνακα, και αναλυτικά στο 4ο μέρος της μελέτης (σ’. 178).

Επιπλέον, οι ερευνητές προτείνουν και συγκεκριμένες νομοτεχνικές παρεμβάσεις σε συγκεκριμένα άρθρα του νόμου (σ. 187). Με αυτές τις παρεμβάσεις το νομικό πλαίσιο μπορεί να γίνει πιο αποτελεσματικό και ευέλικτο και κάποιες από πιο χρονοβόρες διαδικασίες μπορούν να αποκτήσουν έναν τρόπο να ξεμπλοκάρουν.

Ωστόσο, υπάρχει και κάτι άλλο. Από όλους τους συνομιλητές και από την ίδια την ανάλυση των ερευνητών στη μελέτη προκύπτει ταυτόχρονα και το μεγάλο πρόβλημα στο ανθρώπινο δυναμικό και την κουλτούρα στις δομές διοίκησης του κράτους. Η τυπολατρία, η έλλειψη πρωτοβουλίας, το κλίμα καχυποψίας, η έλλειψη εξειδίκευσης, αξιολόγησης και κινήτρων σε πολλές υπηρεσίες και φορείς έχουν όλα άμεσο αντίκτυπο στο πως υλοποιούνται τα δημόσια έργα στη χώρα μας. Και κανένα νομοθετικό πλαίσιο δεν μπορεί από μόνο του να παρακάμψει αυτό το εμπόδιο.