Το πρόβλημα γήρανσης & έλλειψης συντήρησης των υποδομών στην Ευρώπη

Ο Πολιτικός μηχανικός ΕΜΠ, Αναπληρωτής Πρόεδρος ΟΑΣΠ και τέως Πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Πολιτικών Μηχανικών, κ. Άρης Χατζηδάκης γράφει στο Εργοληπτικόν Βήμα για τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι υποδομές στην Ευρώπη και ειδικά οι γέφυρες που στη χώρα μας φθάνουν τις 17.000

Τα προβλήματα που προέρχονται από την γήρανση των υποδομών και των κτηρίων της Ευρώπης, γίνονται όλο και πιο φανερά και κρίσιμα. Οι πρόσφατες καταρρεύσεις γεφυρών μας έστειλαν ένα ηχηρό μήνυμα. Συνειδητοποιούμε ότι καθόμαστε πάνω σε μια βόμβα ζητημάτων ασφαλείας που μπορεί ανά πάσα στιγμή να εκραγεί.

Η δεκαετής, πλέον, πολιτική λιτότητας που επιβλήθηκε σε όλη την Ευρώπη συνοδεύτηκε κατά κανόνα από γενικευμένη περικοπή των δημόσιων επενδύσεων, κυρίως στις δαπάνες συντήρησης και αναβάθμισης των υπαρχουσών υποδομών.

Η οικονομική αυτή συγκυρία συμπίπτει, δυστυχώς, με την συμπλήρωση 40-60 χρόνων από την εποχή της δημιουργίας των βασικών υποδομών της Ευρώπης στις δεκαετίες ‘60-‘80. Αυτό σημαίνει ότι βασικές υποδομές, κυρίως μεταφορικές αλλά και υδραυλικές, αρχίζουν να εξαντλούν την τεχνικά προσδοκώμενη διάρκεια ζωής τους.

Άρα, τα φαινόμενα των αστοχιών και των δυστυχημάτων που αρχίζουν να συμβαίνουν όλο και συχνότερα είναι τεχνικά αναμενόμενα και προφανώς απαιτείται ένα ευρύ πρόγραμμα συντήρησης αλλά και αναβάθμισης των υποδομών μας. Οι γέφυρες αποτελούν ασφαλώς το πιο κρίσιμο στοιχείο του οδικού δικτύου.

Δεν είναι μόνο το θέμα της γήρανσης που πρέπει να αντιμετωπιστεί. Υπάρχει σοβαρή εξέλιξη και στην επιστημονική μας γνώση που πρέπει να ενσωματωθεί σε αυτές, και, κυρίως ο πολλαπλασιασμός των φορτίων κυκλοφορίας και των ταχυτήτων με τα οποία είχαν υπολογιστεί σε σχέση με τα σημερινά. Σε χώρες με σεισμικότητα σαν την Ελλάδα, οι σχετικές γνώσεις και τα επίπεδα ασφαλείας των σημερινών κατασκευών δεν έχουν καμία σχέση με εκείνα της εποχής του σχεδιασμού και κατασκευής των υποδομών αυτών.

Ασφαλώς, το πρόβλημα αφορά όλες τις αναπτυγμένες χώρες που δημιούργησαν τις υποδομές τους στον 20ο αιώνα. ΗAmerican Society of Civil Engineers στοδελτίο του 2021 για την κατάσταση των υποδομών των Ηνωμένων Πολιτειών που εκδίδει περιοδικά αναφέρει για τις γέφυρες.

Ένα ευρύ πρόγραμμα συντήρησης των υποδομών εφαρμόζεται εδώ και χρόνια στις ΗΠΑ και το ποσοστό των επικίνδυνων γεφυρών μειώνεται συνεχώς. Πρόσφατα ανακοινώθηκε από τον Πρόεδρο Bidenνέο τεράστιο επενδυτικό πακέτο για τις υποδομές. Ωστόσο οι ανάγκες είναι τόσο πολλές που θα χρειαστούν δεκαετίες για να καλυφθούν όπως φαίνεται από το κείμενο της ASCE.

Οι συστάσεις της ASCEπρος την πολιτεία,που μας αφορούν επίσης, είναι:

• Αύξηση της χρηματοδότησης σε αποκαταστάσεις γεφυρών σε όλα τα επίπεδα της Διοίκησης και του δικτύου.
• Προτεραιότητα στην συντήρηση των γεφυρών που είναι σε μέτρια κατάσταση γιατί έτσι θα προληφθεί η παραπέρα χειροτέρευση και η συντήρηση θα κοστίσει πολύ λιγότερο.
• Διερεύνηση καθιέρωσης νέων φόρων για την συντήρηση του δικτύου και υιοθέτηση διαχειριστικών τεχνικών που λαμβάνουν υπ’ όψιν όλο τον χρόνο ζωής των υποδομών.(LCCA)
• Προτεραιότητα στις κρίσιμες γέφυρες δηλαδή αυτές που έχουν τον μεγαλύτερο κυκλοφοριακό φόρτο.
• Συνέχιση της έρευνας για καινοτόμες πρακτικές παρακολούθησης, αποτίμησης και για τα υλικά και τεχνικές συντήρησης.

Και η Ευρώπη προφανώς αντιμετωπίζει παρόμοια προβλήματα

Στην Γαλλία, η Υπουργός Μεταφορών εκτιμά ότι το ένα τρίτο από τις 12.000 γέφυρες της χώρας θέλει συντήρηση. Στο 7% των περιπτώσεων η κατάσταση κρίνεται επικίνδυνη για κατάρρευσηώστε χρειάζονται άμεση αντιμετώπιση, και προτείνεται ο περιορισμός των φορτίων σε αυτές.

Στην Γερμανία,ενώ μόνο 12,5% των γεφυρών θεωρούνται σε κακή κατάσταση, επίσης μόνο 12,5% θεωρούνται ότι ανταποκρίνονται στις σύγχρονες απαιτήσεις. Οι υπόλοιπες είναι σαφές ότι δεν σχεδιάστηκαν για τα σημερινά φορτία.

Στην Ιταλία,εκτιμούν ότι περίπου 300 γέφυρες αντιμετωπίζουν κίνδυνο αστοχίας και υπάρχει στον τεχνικό κόσμο συναίσθηση της εξάντλησης του ορίου ζωής βασικών υποδομών.Από το 2013 είχαμε 9 καταρρεύσεις γεφυρών με ευτυχώς 2 μόνο θύματα.

Παρ’ όλο που οι αστοχίες γεφυρών δεν ήταν άγνωστες, η κατάρρευση της γέφυρας στην Γένοβα στις 14/8/2018,με τα 43 θύματα, έφερε στην επιφάνεια το πρόβλημα με τον πιο τραγικό τρόπο.

Τις αιτίες για την τραγωδία στη Γένοβα, όπου δεκάδες άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους, μετά από την κατάρρευση της οδογέφυρας, αναζητά σε άρθρο του στο «Spiegel Online», ο οικονομολόγος Τόμας Φρίσκε.

«Σπανίως έγινε τόσο δραματική εξοικονόμηση πόρων για την ανακαίνιση δημόσιων έργων όσο τελευταία στην Ευρωζώνη – και πουθενά αλλού τόσο πολύ όσο στην Ιταλία. Και αυτό πρέπει να καταχωρηθεί στη λίστα των πιθανών αιτιών της τραγωδίας στη Γένοβα» γράφει χαρακτηριστικά ο οικονομολόγος.

Με την ίδια έννοια και για το δυστύχημα στα Τέμπη μπορεί να αναζητήσει τις ρίζες του στην αναγκαστική διάσπαση και υποβάθμιση του ΟΣΕ.

 Ήδη στις αρχές του 2000 οι κυβερνήσεις όλων των χωρών που αργότερα υπέστησαν την κρίση δαπανούσαν το 4 με 5% του ΑΕΠ τους για επενδύσεις στο μέλλον – είτε στην Ελλάδα, την Ιρλανδία, την Ισπανία ή την Πορτογαλία. Ακόμα και στην Ιταλία το ποσοστό τότε ήταν 3%.

Το ρήγμα επήλθε, όταν μετά το 2008 και εν μέσω χρηματοπιστωτικού πανικού ξαφνικά γίνονταν παντού περικοπές – αφενός για να σωθούν με τα χρήματα οι τράπεζες και αφετέρου για να ισοφαριστούν φορολογικά ελλείμματα λόγω κρίσης. Γιατί χωρίς αίμα και δάκρυα, αυτό έλεγε το δόγμα, οι χρηματαγορές δεν θα δώσουν πλέον χρήματα.

Στις 27 Σεπτεμβρίου 2018 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή κυκλοφόρησε ένα κείμενο συζήτησης πάνω στην Κατάσταση της Συντήρησης των Υποδομών. Στο κείμενο αυτό, παρά τις διαφορές που υπάρχουν ανάμεσα στα κράτη μέλη καταγράφεται μια συνολική υποχώρηση κατά 38% της δαπάνης για συντήρηση μεταξύ 2006 και 2012. Στην Ιταλία είχαμε 45% μείωση μεταξύ 2008 -2009.

Οι υποδομές αυτές είναι ζωτικής σημασίας για την οικονομική, κοινωνική και περιφερειακή ανάπτυξη της Ευρώπης και για τον σκοπό αυτό έχουν χαρακτηριστεί σαν Διευρωπαϊκά δίκτυα. Υπενθυμίζω για να υπάρχει συναίσθηση των μεγεθών ότι το εκτεταμένο Διευρωπαϊκό Δίκτυο περιλαμβάνει 136.706 χλμ αυτοκινητόδρομων και 138.072 χλμ σιδηροδρομικών γραμμών.

Σύμφωνα με την έρευνα αυτή,η αναβολή της συντήρησης των οδικών υποδομών για τρία χρόνια μπορεί να επιφέρει αύξηση του κόστους αυτού κατά τρείς έως έξι φορές. Σοβαρό πρόβλημα είναι ότι δεν υπάρχει ενιαίος τρόπος καταγραφής των δεδομένων των υποδομών, υπάρχουν πολλαπλά επίπεδα σχεδιασμού και διαχείρισης, ανομοιομορφία στην αποτίμηση της κατάστασης τους. Υπάρχει σαφής χειροτέρευση της κατάστασης συντήρησης όταν από το εθνικό πάμε προς το τοπικό επίπεδο διαχείρισης.  Συνήθως το σιδηροδρομικό δίκτυο είναι σε καλύτερη κατάσταση και επίπεδο διαχείρισης. Τα στοιχεία του OECD επιβεβαιώνουν επίσης την ανάγκη αύξησης των δαπανών για συντήρηση.

Η FIEC έχει σημάνει τον κώδωνα του κινδύνου, έχει οργανώσει ημερίδες στο Ευρωκοινοβούλιο για την συντήρηση των γεφυρών. Το βασικό πρόβλημα είναι η έλλειψη επαρκών επενδύσεων στην συντήρηση και η ανάγκη εξασφάλισης νέων μορφών μακρόχρονης χρηματοδότησης. Είναι επιτακτική ανάγκη να διασφαλιστεί η καλή κατάσταση του Διευρωπαϊκού Δικτύου. Είναι επείγον να αναπτύξουμε έναν κοινό Ευρωπαϊκό κανονισμό Επιθεωρήσεων και βαθμονόμησης των υποδομών βασισμένο στην σύγχρονη επιστημονική γνώση και μέσα. Ο Κανονισμός του ΔΔ θα έπρεπε να θέτει συγκεκριμένες υποχρεώσεις συντήρησης στα κράτη μέλη.

Η σύνοδος των Υπουργών Οικονομικών των ανεπτυγμένων χωρών G20 που έγινε τον Ιούλιο του 2021 στην Βενετία εξέδωσε μια διακήρυξη για την ανάγκη συντήρησης των Υποδομών. Καλεί  τις αναπτυγμένες χώρες να δούν τις δαπάνες για την συντήρηση όχι μόνον σαν ένα κόστος για την διατήρηση τους σε καλή κατάσταση αλλά σαν επένδυση.     

“G20 Policy Agenda on Infrastructure Maintenance”  …….. to look at spending on infrastructure maintenance not just as the cost of keeping assets in good order, but rather as an investment yielding significant benefits both in the short and long-term.

Και η World Bankσε μελέτη της εκτιμά ότι οι άμεσες οικονομικές απώλειες που οφείλονται σε αστοχίες στοδίκτυο μεταφορών των λιγότερο ανεπτυγμένων χωρών ανέρχονται σε 107 δισ. δολάρια τον χρόνο.

“Well Maintained: Economic Benefits from more Reliable and Resilient Infrastructure” effectively documents how good and timely maintenance boosts prosperity, enabling growth and well-being of people, firms and economic systems as a whole.Investing in higher resiliency of infrastructure is a cost-effective and robust policy choice.

Η ευρύτερη οικονομική διάσταση των επενδύσεων στην συντήρηση των υποδομών αναγνωρίζεται, λοιπόν, διεθνώς αλλά οι επενδύσεις σε αυτές παραμένουν πολύ μικρές. Άρα, υπάρχει ένα ευρωπαϊκών διαστάσεων πρόβλημα και απαιτείται μια ευρωπαϊκών διαστάσεων πολιτική αντιμετώπισης του. Προς το παρόν υπάρχουν  πλήθος επεξεργασιών σε επίπεδο ερευνητικών προγραμμάτων για την αποτίμηση της τρωτότητας των υποδομών.

Αναφέρω ενδεικτικά την μελέτη του JRC«RESEARCH AND INNOVATION IN BRIDGE MAINTENANCE, INSPECTION AND MONITORING» του 2019 που απαριθμεί την έρευνα που έχει γίνει τα τελευταία χρόνια. Από την μελέτη αυτή είναι και η παρακάτω εικόνα που μας δείχνει τα μέσα του κοντινού μέλλοντος με τα οποία θα γίνεται η παρακολούθηση της δομικής κατάστασης μιας γέφυρας (Structural Health Monitoring).

Θα ήθελα, ακόμα, να αναφέρω έρευνες σαν την SYNER-Gκαι την Bridge Data base που έγιναν αποκλειστικά από Έλληνες επιστήμονες βασισμένες πάνω στην μεθοδολογία σύνταξης καμπυλών τρωτότητας, που δίνουν την πιθανότητα να υπερβεί το δόμημα μια δεδομένη στάθμη βλάβης σε συγκεκριμένη σεισμική ένταση.

Επομένως, υπάρχουν επεξεργασίες και σοβαρά επιστημονικά μέσα, έστω και χωρίς ενιαία ευρωπαϊκή έγκριση. Αυτό που δεν υπάρχει είναι η χρηματοδότηση και δυστυχώς δεν έχει ληφθεί υπ’ όψη σοβαρά στις προτεραιότητες της τρέχουσας και επόμενης προγραμματικής περιόδου. Τα υπάρχοντα χρηματοδοτικά προγράμματα και εργαλεία της Κοινότητας, απλώς αγνοούν το πρόβλημα.

Σε σχέση με τις καταρρεύσεις γεφυρών που έγιναν πρόσφατα στον ελληνικό χώρο θα αναφέρω μόνο την περίπτωση της ιστορικής γέφυρας του Κερίτη στην περιοχή Πλατανιά Χανίων, για να ξεχωρίσω τα μνημεία ως μια ιδιαίτερη προτεραιότητα.

Η εντυπωσιακή τρίτοξη με ανοίγματα 20 μέτρων λίθινη γέφυρα κατασκευασμένη το 1908 από την Κρητική Πολιτεία κατέρρευσε από υποσκαφή των δυτικών βάθρων της στην δεύτερη από τις πλημμύρες του Φεβρουαρίου 2019. Μέχρι τότε εξυπηρετούσε την κυκλοφορία της επαρχιακής οδού από Χανιά σε Αλικιανό.

Η εντυπωσιακή γέφυρα του Κερίτη πριν την κατάρρευση.

Η εντυπωσιακή γέφυρα του Κερίτη μετά την κατάρρευση.

Τέτοιες ιστορικές γέφυρες που είναι ακόμα κρίσιμα στοιχεία του σημερινού μας δικτύου είναι πολλές. Είναι φανερό ότι θα έπρεπε να έχουν την απόλυτη προτεραιότητα για συντήρηση γιατί ως μνημεία απαιτούν συνήθως μεγάλους χρόνους εγκρίσεων. Η μελέτη της γέφυρας του Κερίτη εκπονείται ήδη μέσω προγραμματικής σύμβασης συναρμοδίων φορέων. Αξίζει να αναφέρουμε την πρωτοβουλία της Περιφερειακής Ενότητας Ρεθύμνου να εκπονήσει μελέτες για τρείς ιστορικές γέφυρες του Νομού εκ των οποίων η ιστορική γέφυρα του Σήμα φέρει ακόμα όλη την σύγχρονη κυκλοφορία προς την Επαρχία Αμαρίου.

Η ιστορική γέφυρα του Σήμα, από μελέτη του γραφείου μας, με τις επεμβάσεις ενίσχυσης που εγκρίθηκαν από το Κεντρικό Συμβούλιο Νεωτέρων Μνημείων

Στην χώρα μας σε επίπεδο θεωρητικής και τεχνικής προετοιμασίας έχει γίνει  αρκετή δουλειά. Το ΤΕΕ έχει οργανώσει πλήθος ημερίδων για τα θέματα αυτά.Ο ΟΑΣΠ από το 2002 έχει εκδώσει Οδηγίες επιθεώρησης και σεισμικής αποτίμησης των γεφυρών. Το ΥΠΟΜΕΔΙ εξέδωσε επίσης το 2009 λεπτομερή εγχειρίδια Αυτοψίας και Αξιολόγησης των γεφυρών. Τα εγχειρίδια αυτά επικαιροποιήθηκαν το 2021. Η ΕΓΝΑΤΙΑ Α.Ε. έχει επεξεργασμένο πρόγραμμα παρακολούθησης και συντήρησης και συσσωρευμένη τεχνογνωσία. Το πρόγραμμα ΑσΠροΓε που εκπονήθηκε από τα Πολυτεχνεία της χώρας, αφορούσε την συμπεριφορά και την αντισεισμική προστασία μεγάλων γεφυρών.

Η ΕΡΓΟΣΕ προχωρά επίσης στην ενόργανη παρακολούθηση των γεφυρών του δικτύου της. Επίσης αρκετές συντηρήσεις έχουν γίνει σε υπάρχουσες γέφυρες και υπάρχουν μελέτες έτοιμες προς εφαρμογή.

Προφανώς η κλίμακα των αναγκών απαιτεί πολύ πιο οργανωμένη αντιμετώπιση και είμαστε ακόμα μακριά ακόμα και από την απλή καταγραφή των ελληνικών γεφυρών, που ο αριθμός τους εκτιμάται σε 17.000 περίπου. Η δημιουργία μητρώου υποδομών της χώρας θα συμβάλει στην καταγραφή και γνώση του υπάρχοντος δυναμικού για να μην ξεκινάμε κάθε φορά να βρούμε ποιος έχει την ευθύνη και την ιδιοκτησία μιας υποδομής. Η σαφής κατανομή αρμοδιοτήτων στα διάφορα επίπεδα διοίκησης και ο συντονισμός τους μέσω κοινής μεθοδολογίας και ενιαίας βάσης ηλεκτρονικών δεδομένων είναι προϋπόθεση για να μην χαθεί το όλο εγχείρημα στους διαδρόμους της γραφειοκρατίας.

Είναι προφανές ότι θα προκύψει ανάγκη όχι μόνο συντήρησης αλλά και αναβάθμισης της λειτουργικότητας και της ασφάλειας πολλών γεφυρών του δικτύου. Θεωρώ επιτακτικό να μην αγνοηθεί στην προσπάθεια αυτή και η αισθητική αναβάθμιση των γεφυρών μας κυρίως αυτών που είναι μέσα στον αστικό ιστό. Είναι δομήματα μεγάλης κλίμακας που σφραγίζουν το αστικό τοπίο, αλλά και την ύπαιθρο. Η αισθητική του μπετόν λησμονήθηκε πλήρως στα έργα μας. Πριν μερικά χρόνια η EAMCοργάνωσε στο Ρέθυμνο μια ημερίδα που έθεσε το θέμα με εισηγητή τον Enzo Siviero. Σαν ένα παράδειγμα από το ενδιαφέρον υλικό που παρουσιάστηκε δείχνω εδώ την προσθήκη πλαϊνής πεζογέφυρας με ταυτόχρονη απελευθέρωση του λειτουργικού πλάτους της γέφυρας.

Πέρα από την αναγκαία οργανωτική και διαχειριστική προσπάθεια, την ενιαία διοικητική δομή, τον εκσυγχρονισμό των μεθόδων παρακολούθησης και αποτίμησης των υποδομών, είναι φανερό ότι θα χρειαστεί η διάθεση σημαντικών πόρων είτε από κοινοτικούς πόρους, είτε από εθνικούς είτε από άλλες μικτές μεθόδους χρηματοδότησης.

Το θέμα της σεισμικής αναβάθμισης των υφισταμένων κατασκευών (κτηρίων και υποδομών) είναι μείζων για όλες τις χώρες του Ευρωπαϊκού νότου. Υπάρχει ήδη αρκετή κινητικότητα στην Ιταλία, Κύπρο,Πορτογαλία κλπ. Υπάρχουν αρκετές έρευνες από το  JRC, ερευνητικό κέντρο της ΕΕ, που τεκμηριώνουν την αναγκαιότητα αναβάθμισης της δομικής ασφάλειας των υφισταμένων κατασκευών, όχι μόνο από την κοινωνική και ανθρώπινη πλευρά αλλά και από καθαρά οικονομική.

Από την στιγμή που ο υπάρχον δομικός πλούτος είναι αδύνατο οικονομικά να αντικατασταθεί οι πολιτικές μας θα πρέπει να στρέφονται στην αειφόρα διαχείριση του.Η εξασφάλιση της δομικής  αειφορίας είναι προϋπόθεση για την ευρύτερη αειφορία του δομημένου περιβάλλοντος. Είναι αυτονόητο ότι δεν μπορεί να υπάρξει αειφόραπολιτική για την αναβάθμιση του υφιστάμενου δομικού πλούτου, χωρίς να εξασφαλίζεται η δομική ασφάλεια των κατασκευών.  Άρα, όλες οι δράσεις που στοχεύουν στα παραπάνω είναι απόλυτα συμβατές με τις βασικές πολιτικές της Κοινότητας όπως το Green Deal, το Renovate Europe και το New Bauhausκ αι τα κονδύλια που είναι απαραίτητα θα έπρεπε να διεκδικηθούν και μέσω των προγραμμάτων αυτών.

Θα πρέπει να επεξεργαστούμε μια πολιτική για την σεισμική αναβάθμιση του δομικού πλούτου της χώρας παράλληλα με την ευρύτερη αειφορική περιβαλλοντική αναβάθμιση προσεγγίζοντας με ολιστικό τρόπο το πρόβλημα της βελτίωσης των επιδόσεων του δομημένου περιβάλλοντος. Η πολιτική αυτή απαιτεί συλλογική προσπάθεια και διακλαδική προσέγγιση.

πηγή: Εργοληπτικόν Βήμα Νο_134 της ΠΕΣΕΔΕ