Μαθήματα αρχιτεκτονικής από το στρατόπεδο του Καλαί

Το στρατόπεδο προσφύγων του Καλαί είναι κάτι περισσότερο από παραγκούπολη, κάτι περισσότερο από πόλη, είναι ένα εργαστήριο της πόλης του 21ου αιώνα. Πολυπολιτισμική, αλληλέγγυα, οικολογική, δυναμική, γεμάτη συμπάθεια, αλλά επίσης βρόμικη, χαοτική και ανεπαρκώς εξοπλισμένη, η «ζούγκλα» του Καλαί δεν δημιουργήθηκε μέσα από κάποιο ουτοπικό ιδεώδες, αλλά από εκείνο το μείγμα του τυχαίου και της ανάγκης που γέννησε όλες τις μεγάλες πόλεις στην ιστορία. Είναι ένα χωριό του κόσμου, μια γειτονιά της ανθρωπότητας, μια συνάντηση των κοινωνιών.

Έχοντας εδώ και έναν χρόνο επίσημη άδεια λειτουργίας από την κυβέρνηση και τον Δήμο του Καλαί, χωρίς χρονικούς περιορισμούς, διαμορφώθηκε μέσα από τη διασταύρωση ανθρώπων που επένδυσαν σ’ αυτήν. Είτε προέρχονται από το Σουδάν, το Αφγανιστάν, τη Συρία, την Ερυθραία, είτε ως αλληλέγγυοι από τη Μεγάλη Βρετανία, τη Γαλλία ή το Βέλγιο, είναι χιλιάδες εκείνοι που εδώ και έναν χρόνο τη συντηρούν και τη χτίζουν.

Είναι σημαντικό να διευκρινιστεί ότι δεν κατοικείται μόνο από πρόσφυγες που επιθυμούν επειγόντως να διασχίσουν τη Μάγχη, αλλά κι από εκείνους που έχουν πάει εκεί για να μείνουν, βρίσκοντας σ’ αυτό το μέρος ένα κοινωνικό, οικονομικό και υποστηρικτικό δίκτυο που δεν υπάρχει γι’ αυτούς πουθενά αλλού στη Γαλλία.

Καθώς περιμένουν να καταρτιστεί ο φάκελος τους για την αίτηση ασύλου ­–διαδικασία που μπορεί να διαρκέσει έως και έναν χρόνο, κατά τον οποίο απαγορεύεται να εργαστούν– στο Καλαί συναντιούνται ξανά με ανθρώπους που έχουν τις ίδιες δυσκολίες, που διέσχισαν τις ίδιες διαδρομές και συχνά μοιράζονται τις ίδιες πολιτισμικές αναφορές. Ανταλλάσσονται πληροφορίες, υπάρχει μια υποτυπώδης οικονομική δραστηριότητα, η ενεργητικότητα και ο δυναμισμός είναι έκδηλοι – όλα δηλαδή εκείνα τα στοιχεία που δεν βρίσκει κανείς στα κέντρα υποδοχής και προσανατολισμού (CAO), σπαρμένα στη γαλλική ύπαιθρο.

Ο ιταλός αρχιτέκτονας και θεωρητικός Άλντο Ρόσι προσδιόριζε την «αρχιτεκτονική της πόλης» με βάση τρεις σταθερές ιδιότητες: το οδικό δίκτυο, τα μνημεία και τις τυπολογίες κατοίκησης. Και τα τρία αυτά στοιχεία μπορούν να εντοπιστούν στον καταυλισμό από την αρχή της δημιουργίας του. Τα μονοπάτια μετατράπηκαν σταδιακά σε δρόμους, διαμορφώνοντας ένα σχέδιο του καταυλισμού που δεν άλλαξε στην πορεία. Οι εκκλησίες και τα τζαμιά μεγάλωσαν, σταθεροποιήθηκαν και απέκτησαν σύμβολα. Εμφανίστηκαν σχολεία, ένα θέατρο, αυτοσχέδιες βιβλιοθήκες, μικρά εστιατόρια και μαγαζιά, καθώς και η περίφημη βραδινή μπουάτ. Όσον αφορά τις κατοικίες, μορφοποιήθηκαν σταδιακά μέσα από τη συνάντηση ανθρώπων με διαφορετική καταγωγή, με τα διαθέσιμα υλικά και με τη βοήθεια εθελοντών και οργανώσεων από ολόκληρο τον κόσμο.

Η εκκλησία των Κοπτών από την Ερυθραία είναι ένα από τα πιο όμορφα σύμβολα των μνημείων του καταυλισμού: παρούσα από τις πρώτες κιόλας μέρες –τον Μάιο του 2015– στέκεται μόνη της στο μέσον του στρατοπέδου. Στην αρχή ήταν δίχρωμη, μπλε και κόκκινη, με έναν απλό εσωτερικό χώρο και μήκος σχεδόν δέκα μέτρα. Θύμα μιας πυρκαγιάς, ανακατασκευάστηκε στο ίδιο ακριβώς σημείο, αλλά αυτή τη φορά είναι άσπρη με μπλε κορδέλες, δύο φορές μεγαλύτερη, πιο ψηλή και πιο όμορφη. Μια χαμηλή περίφραξη, ένας μεγάλος περίβολος, καθώς και μια διακοσμημένη πύλη δημιουργήθηκαν για να την πλαισιώσουν. Βγάζουμε τα παπούτσια μας πριν μπούμε και στο εσωτερικό της βασιλεύει μια ατμόσφαιρα κατάνυξης, που μόλις διαταράσσεται από τους «επισκέπτες» όλων των εθνικοτήτων που μπαίνουν για να τη δουν.

Όσον αφορά τις κατοικίες, το «μπλε σπίτι» του Αλφά –ενός μαυριτανού μετανάστη– δημιουργήθηκε από τις πρώτες κιόλας μέρες κι αποτέλεσε ένα πρότυπο κατασκευής που εξασφαλίζει ένα ελάχιστο επίπεδο ποιότητας ζωής στον καταυλισμό. Εμπνευσμένο από κατασκευές της Κασαμάνσε, με τον τετραγωνικό σκελετό του και τις τέσσερις επικλινείς όψεις του καλυμμένες από άχυρα μαζεμένα επιτόπου, σκαρφαλωμένο σε μια προεξοχή, αντιπροσώπευε για όλους όσοι ήρθαν να εγκατασταθούν εδώ μια άτυπη και ειρωνική «άδεια κατασκευής», μια προτροπή να δημιουργήσουν εκεί έναν πραγματικό τόπο ζωής, μια καινούργια πόλη.

Οι κάτοικοι του καταυλισμού, όποια κι αν είναι η καταγωγή τους, είναι στην πλειοψηφία τους άνθρωποι που ζούσαν σε πόλεις, που έχουν ένα καλό επίπεδο εκπαίδευσης και οι νεότεροι έχουν ζήσει σ’ έναν κόσμο διασυνδεδεμένο και ανοικτό στις κουλτούρες του κόσμου. Παρόλα αυτά, ο τρόπος που συλλαμβάνουν, κατασκευάζουν και ζουν τις κατοικίες τους είναι βαθιά επηρεασμένος από τις αναφορές του τόπου καταγωγής τους, με αποτέλεσμα κάθε κοινότητα να διαμορφώνει τις δικές της τυπολογίες κατοίκησης: επινοούν διαφορετικά αρχιτεκτονήματα, διαφορετικούς τρόπους κατοίκησης και κοινής συμβίωσης.

Για παράδειγμα, οι πρόσφυγες από το Σουδάν δημιούργησαν ένα σύνολο καταλυμάτων που περιστοιχίζουν μια ορθογώνια κοινή αυλή, με ξεκάθαρα προσδιορισμένες λειτουργίες, καθώς και με εργονομικές και πρακτικές κατασκευές: μια κλειστή αποθήκη που προφυλάσσεται από τα έντομα, μια ανοιχτή εξαεριζόμενη κουζίνα, έναν κοινό χώρο για φαγητό και συναντήσεις, καλά φωτισμένο και προστατευμένο από τον αέρα, χώρους για ύπνο, σκοτεινούς και χαμηλοτάβανους για να κρατάνε τη ζέστη Οι κατασκευές των μεταναστών από την Ερυθραία είναι πιο μικρές και ευέλικτες, ενώ οι Αφγανοί έχουν δημιουργήσει πιο μεγάλα κτίσματα, πολλά από τα οποία λειτουργούν ως εστιατόρια. Οι συλλογικότητες αλληλεγγύης, από την πλευρά τους, έχουν φτιάξει μικρά ξύλινα οικολογικά σπίτια κόστους 400 ευρώ, τα οποία είναι εγκατεστημένα κατά εκατοντάδες σε διάφορα σημεία του καταυλισμού για να υποδεχτούν τους νεοεισερχόμενους.

Ο καταυλισμός είναι το αποτέλεσμα μιας τέτοιας συνάντησης: των σταθερών που διαμορφώνουν όλες τις ιστορικές πόλεις του κόσμου και των πολιτισμών από όλο τον κόσμο που δίνουν ό,τι καλύτερο έχουν για να δημιουργήσουν μια πόλη 7.000 κατοίκων.

Η έννοια της «αστεοκτονίας» (urbicide) επινοήθηκε για πρώτη φορά το 1992 για το πολυεθνικό Σαράγεβο. Αναφέρεται σε κάποιον επιτιθέμενο που επιθυμεί να καταστρέψει το πιο σύνθετο οικοδόμημα που καταφέρνουν να χτίσουν συλλογικά οι άνθρωποι: μια πόλη. Ο καταυλισμός είναι γεμάτος από ζωές και πολιτισμούς. Για όσους φτάνουν απελπισμένοι εκεί, υπάρχουν κάποια μέσα για να ξεκινήσουν ξανά την προσπάθεια. Δημιουργούνται ζευγάρια, γεννιούνται παιδιά, γίνονται γιορτές και παραστάσεις, υπάρχουν χοροί και τραγούδια. Μπροστά στη δυσκολία πρόσβασης στην Αγγλία, ο καταυλισμός δημιουργούσε πάντοτε αλληλεγγύη, επενδυόταν συμβολικά από τους κατοίκους του και από ενεργούς πολίτες όλου του κόσμου.

Αυτήν την πόλη θέλει να καταστρέψει η γαλλική κυβέρνηση, επειδή της διαφεύγει αυτό που αντιπροσωπεύει, επειδή είναι φορέας μιας διαφορετικής εικόνας περί συμβίωσης, επειδή αντιπροσωπεύει μια κοινότητα ανθρώπων που επενδύουν σ’ αυτήν χωρίς κηδεμονία. Ίσως η «ζούγκλα» του Καλαί να φαντάζει ο χειρότερος δυνατός τόπος για να ζεις…. Όμως το γαλλικό κράτος δεν έχει να προτείνει τίποτα καλύτερο στους πολίτες του κόσμου.

To άρθρο δημοσιεύτηκε στη Libération, στις 6 Μαρτίου 2016.

Για τον συγγραφέα

Ο Cyrille Hanappe είναι αρχιτέκτονας και μηχανικός (AIR Architecture). Eίναι παιδαγωγικός υπεύθυνος για το δίπλωμα ειδίκευσης στην αρχιτεκτονική και τους κινδύνους αστικής καταστροφής της Αρχιτεκτονικής Σχολής Paris-Belleville.

Πηγή: http://pass-world.gr/mathimata-architektonikis-apo-to-stratopedo-tou-calai/