Αντιμέτωπες με όλο και πιο συχνούς καύσωνες, οι ευρωπαϊκές πόλεις καλούνται να προσαρμοστούν

«Πότε θα τελειώσει επιτέλους;» ρωτούσε, προ διμήνου, χρήστης στο Reddit, μια μη τυπική πλατφόρμα κοινωνικής δικτύωσης με χαρακτηριστικά φόρουμ. Η συζήτηση «Καύσωνας στην Ευρώπη» είχε περισσότερα από 800 σχόλια από ανθρώπους από όλο τον κόσμο, πολλοί εξ αυτών θορυβημένοι από τον καυτό Ιούνιο και Ιούλιο του 2019 στην ήπειρο.

«Μολονότι οι κατά τόπους θερμοκρασίες μπορεί να παρουσίαζαν αποκλίσεις προς τα επάνω ή προς τα κάτω από τις προβλεπόμενες, τα στοιχεία μας δείχνουν πως οι θερμοκρασίες στη νοτιοδυτική Ευρώπη την τελευταία εβδομάδα του Ιουνίου ήταν ασυνήθιστα υψηλές. Παρότι ήταν μια ιδιάζουσα περίπτωση, το φαινόμενο ενδέχεται να γίνει πιο συχνό στο μέλλον εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής» είπε ο Ζαν-Νοέλ Τεπό, Διευθυντής της Υπηρεσίας Κλιματικής Αλλαγής του Κοπέρνικου (C3S). Η αντιπαραβολή των πρόσφατων δεδομένων της C3S με παλαιότερα δείχνει ότι ο φετινός Ιούνιος ήταν κατά μέσο όρο 3°C θερμότερος από τον μέσο όρο για την περίοδο 1850-1900.

Η Πρωτοβουλία για την Παγκόσμια Kατανομή του Kαιρού (World Weather Attribution Initiative) λέει ότι τέτοιες ακραίες θερμοκρασίες παρατηρούνταν συνήθως κάθε 50 με 150 χρόνια. Όμως, σύμφωνα με τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Περιβάλλοντος, σεβαστός αριθμός ισχυρών κυμάτων καύσωνα πλήττει την Ευρώπη κάθε χρόνο από το 2014 – εκτός από το 2016 – θέτοντας τις ομάδες έκτακτης ανάγκης σε επιφυλακή, τις υποδομές σε δυσλειτουργία και σηματοδοτώντας την ανάγκη γρήγορης προσαρμογής της Ευρώπης σε ακραία καιρικά φαινόμενα.

Μια μεγάλη πρόκληση για τις ευρωπαϊκές αστικές περιοχές

Με το 76% περίπου του πληθυσμού της Ε.Ε. να ζει στις πόλεις και να αναμένεται να αυξηθεί στο 82% έως τα μέσα του αιώνα, οι πόλεις είναι αυτές που καλούνται, κατά κύριο λόγο, να προσαρμοστούν.

Το τελευταίο τρίμηνο, ένα πλήθος δημοσιογραφικών ρεπορτάζ έδειξε ότι η υπερβολική ζέστη έπληξε νευραλγικούς τομείς της αστικής ζωής στην Ευρώπη, από σπίτια μέχρι μέσα μαζικής μεταφοράς, και από κοινωφελείς υπηρεσίες και επιχειρήσεις μέχρι την υγεία των πιο ευπαθών ομάδων. Η επανεξέταση των υποδομών και του τρόπου λειτουργίας των πόλεων υπό καυτές θερμοκρασίες είναι τα πρώτα βήματα προς την ανθεκτικότητα, καθώς πολλές αστικές περιοχές στην ήπειρο προετοιμάζονται για ένα πιο καυτό μέλλον.

Υπερθέρμανση σιδηροδρομικών γραμμών και λεωφορείων, ένα συγκοινωνιακό κομφούζιο

Ήταν απόγευμα της 25ης Ιουλίου, όταν ένας Γάλλος χειριστής αμαξοστοιχίας της Γαλλικής Εταιρείας Σιδηροδρόμων (SNCF) τουίταρε πως περισσότεροι από τους μισούς συρμούς που συνδέουν την πόλη Μετς με το Λουξεμβούργο – ένα πολυσύχναστο δρομολόγιο – παρουσίασαν βλάβη εξαιτίας της ζέστης. Την ίδια ημέρα, η σιδηροδρομική γραμμή RER A στο Παρίσι, η οποία εξυπηρετεί περί τα 50.000 άτομα την ώρα τις ώρες αιχμής, ακινητοποίησε τους συρμούς της, καθώς οι θερμοκρασίες που ξεπερνούσαν τους 40°C συνιστούσαν κίνδυνο για τις ράγες και τα υπέργεια καλώδια. Στο Ηνωμένο Βασίλειο, αρκετά περιστατικά που προκλήθηκαν από την έντονη ζέστη επέφεραν αλλαγές στις υπηρεσίες του Εθνικού Σιδηρόδρομου, ενώ σοβαρά προβλήματα παρουσίασε η λειτουργία του Προαστιακού Σιδηρόδρομου του Λονδίνου κατά τις ώρες αιχμής. Τρεις ημέρες μετά, δύο ράγες στη Σουηδία κύρτωσαν από τη ζέστη.

Η βραδεία κίνηση στις πόλεις ίσως γίνει κανόνας τις πολύ ζεστές ημέρες. Εκατοντάδες παράπονα κατέκλυσαν τους λογαριασμούς των μέσων μαζικής μεταφοράς στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, την ώρα που οι νόμοι της φυσικής ήταν επί το έργον. «Καθώς θερμαίνονται – αγγίζοντας θερμοκρασίες κατά 20°C περίπου υψηλότερες από αυτές του αέρα – οι ράγες χάλυβα διαστέλλονται, επιμηκύνοντας τις γραμμές, κάτι που μπορεί να προξενήσει παραμόρφωσή τους, τη γνωστή κύρτωση», εξηγεί ο δρ Τζον Ίστον, ειδικός σιδηροδρομικού δικτύου στο Ίδρυμα Μηχανικής και Τεχνολογίας. Η προσαρμογή σε υψηλότερες θερμοκρασίες «σίγουρα θα αύξανε τον κίνδυνο να σπάσουν οι σιδηροδρομικές ράγες», λέει ο δρ Ίστον. «Η μόνη λύση είναι η μείωση της ταχύτητας των συρμών.»

Ο χρωματισμός των ραγών με λευκό χρώμα, προκειμένου να αντανακλάται το φως, είναι επίσης μια διαδεδομένη επιλογή για τη μείωση της θερμοκρασίας τους κατά 5-10°C. Ωστόσο, η δροσιά για τους επιβάτες είναι ύψιστης προτεραιότητας στον σχεδιασμό μακροπρόθεσμων λύσεων. Ο Γαλλικός Σιδηρόδρομος SNCF δοκιμάζει νέα συστήματα κλιματισμού για τρένα και λεωφορεία και χαμηλής εκπομπής συστήματα κλιματισμού, ενώ μέσω του προγράμματος Εκσυγχρονισμός των Τεσσάρων Γραμμών για τις Συγκοινωνίες για το Λονδίνο (Transport for London), 192 νέοι κλιματιζόμενοι συρμοί έχουν τεθεί στη διάθεση των Λονδρέζων.

Οι καύσωνες απειλούν τη λειτουργία των σταθμών ηλεκτρικής ενέργειας

Με τη βιομηχανία, τις επιχειρήσεις και τα νοικοκυριά στις πόλεις να βασίζονται ως επί το πλείστον στον ηλεκτρισμό, η αστική οικονομία και η ζωή στην πόλη θα πληγούν αν δεν προσαρμοστούν περαιτέρω. Στις 27 Ιουνίου, στο Μιλάνο, όπου η θερμοκρασία ξεπερνούσε τους 40°C, η κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας κορυφώθηκε στα 1.635 μεγαβάτ. Επανειλημμένες γενικές διακοπές ρεύματος άφησαν τμήματα της οικονομικής πρωτεύουσας της Ιταλίας χωρίς ηλεκτροδότηση, σε κάποιες περιπτώσεις για το μεγαλύτερο διάστημα της ημέρας, καθώς η κατανάλωση αυξήθηκε κατά 40% από την προηγούμενη χρονιά.

Το καλοκαίρι στην Aθήνα, η κατανάλωση ρεύματος για κλιματισμό διπλασιάζεται, κάτι που οδηγεί σε τριπλασιασμό της μέγιστης κατανάλωσης ηλεκτρικού φορτίου. Εν τω μεταξύ, ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Περιβάλλοντος λέει ότι η μέγιστη κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας για κλιματισμό θα αυξηθεί στην Ευρώπη, προβλέποντας τη μεγαλύτερη αύξηση στην Ιταλία, την Ισπανία και τη Γαλλία. Στην Ιταλία, λόγου χάρη, η κατανάλωση για τον κλιματισμό νοικοκυριών και υπηρεσιών ενδέχεται να εκτοξευθεί από το 13% της συνολικής πρωτογενούς κατανάλωσης ενέργειας το 2010 στο 70% το 2050.

Όμως, με το 66% της ενέργειας για ψύξη και θέρμανση στην Ευρώπη να παράγεται από ορυκτά καύσιμα, και τις μονάδες κλιματισμού να εκτιμώνται στις 60,5 εκατομμύρια το 2016, η περιζήτητη δροσιά ίσως εντείνει τη ζέστη ακόμα περισσότερο.

Καθώς ο θερμότερος αέρας θα αυξάνει τις ανάγκες κλιματισμού, η παραγωγή ενέργειας καλείται να αντεπεξέλθει. Όμως, οι ασυνήθιστα υψηλές θερμοκρασίες, ιδίως όταν πρόκειται για ορυκτά καύσιμα και πυρηνική ενέργεια, μπορεί συνάμα να επιβραδύνουν την ενεργειακή απόδοση. Το πρωί της πιο ζεστής ημέρας στη Γαλλία, η Εταιρεία Ηλεκτρισμού Γαλλίας (EDF) μείωσε την ενεργειακή απόδοση σε έξι αντιδραστήρες· είχε ήδη διακόψει τη λειτουργία δύο αντιδραστήρων στα νότια της χώρας, όπου η υψηλή θερμοκρασία των υδάτων του ποταμού Γαρούνα δεν επέτρεπε την ψύξη των αντιδραστήρων .

Μειωμένη απόδοση των δικτύων διανομής ηλεκτρικής ενέργειας υπό συνθήκες υπερβολικής ζέστης, καθώς αυξάνονται οι ανάγκες κλιματισμού

Οι Ευρωπαίοι αναμένεται να επιζητούν περισσότερη δροσιά στα σπίτια τους. Καθώς οι ανάγκες κλιματισμού αυξάνονται και μεγαλύτερα φορτία ενέργειας πρέπει να περνούν μέσα από τα καλώδια, όταν οι θερμοκρασίες είναι υψηλές, τα σύρματα τείνουν να διαστέλλονται και να ξεχειλώνουν, δημιουργώντας έτσι κατάλληλες συνθήκες για βλάβες στις υποδομές. Μελέτες στις ΗΠΑ έδειξαν πως για κάθε βαθμό υπερθέρμανσης το καλοκαίρι, τα ηλεκτρικά καλώδια χάνουν το 1,5% περίπου της δυνατότητάς τους να μεταφέρουν ρεύμα, κάτι που προκαλεί ενεργειακή επισφάλεια όταν η ζήτηση κλιματισμού κορυφώνεται. Στο ΗΒ, οι χειριστές μεταφοράς ηλεκτρικής ενέργειας χρησιμοποιούν ενσωματωμένα καλώδια μεγαλύτερης ανθεκτικότητας στη ζέστη, ενώ η Φινλανδία αντικαθιστά τα υπέργεια καλώδια με υπόγεια.

Μολονότι το 2018 στην ΕΕ αντιστοιχούσε το 11% της παγκόσμιας κατανάλωσης ενέργειας για ψύξη – η οποία περιλαμβάνει τα ψυγεία και τις φορητές συσκευές ψύξης, όπως οι κινητές μονάδες κλιματισμού και οι ανεμιστήρες – είναι πιθανό η ενέργεια που χρησιμοποιείται για την ψύξη κτηρίων ανά την Ευρώπη να αυξηθεί κατά 72% έως το 2030, λένε οι ειδικοί του Διεθνούς Οργανισμού Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (IRENA).

Οι πιο αποδοτικές μονάδες κλιματισμού, η δυνατότητα μεταφοράς αυξημένου φορτίου ενέργειας και η στροφή σε πηγές ενέργειας που δεν απαιτούν υδρόψυξη, όπως τα φωτοβολταϊκά, ίσως αποδειχτούν καίριες. Εναλλακτικές λύσεις, όπως η ψύξη απορρόφησης, που μετατρέπει τη θερμότητα σε ψύξη, και ο καλύτερος σχεδιασμός κτηρίων μπορούν επίσης να μειώσουν τις ανάγκες ψύξης, λέει ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Περιβάλλοντος (ΕΟΠ).

Θερμότερες αστικές θερμικές νησίδες

Από τις 21 Ιουνίου έως τις 22 Αυγούστου, δύο νύχτες μόνο δεν ήταν τροπικές – με θερμοκρασίες κάτω από 20°C – το φετινό καλοκαίρι στη Νίκαια, σύμφωνα με την Εθνική Μετεωρολογική Υπηρεσία της Γαλλίας, καταρρίπτοντας ένα ακόμα αστικό ρεκόρ. Η διατήρηση της θερμοκρασίας σε υψηλά επίπεδα τις νύχτες οφείλεται στο φαινόμενο της αστικής θερμικής νησίδας, καθώς κτήρια και στεγανές επιφάνειες κατακρατούν και επανεκπέμπουν περισσότερη ζέστη στην ατμόσφαιρα της πόλης τη νύχτα σε σύγκριση με τις επαρχιακές και με βλάστηση περιοχές.

«Είναι υψίστης σημασίας να βοηθηθούν οι άνθρωποι που εκτίθενται περισσότερο στη ζέστη» λέει η ομάδα των ειδικών στο Εργαστήριο Περιβαλλοντικής Δικαιοσύνης και Βιωσιμότητας (BCNUEJ). «Οι πολίτες με χαμηλά εισοδήματα στεγάζονται συνήθως υπό συνθήκες χαμηλής ψυκτικής ικανότητας ή ανεπαρκούς μόνωσης, διαθέτουν λιγοστούς πόρους για την αναβάθμιση των εστιών τους και ζουν σε συνοικίες με λιγότερα δέντρα και λιγότερες ανοιχτές εκτάσεις πράσινου».

«Πρέπει να φυτέψουμε δέντρα στις περιοχές όπου το φαινόμενο της θερμικής νησίδας είναι εντονότερο, εκεί όπου οι άνθρωποι υποφέρουν, ιδίως στις γκρίζες περιοχές των περιφερειών», λέει ο Πιέρο Πελιτσάρο, επικεφαλής του τομέα Ανθεκτικότητας στον Δήμο του Μιλάνου. «Αν είσαι μεσοαστός, αντεπεξέρχεσαι στον καύσωνα, αγοράζεις κλιματιστικά. Αν είσαι φτωχός, υποφέρεις περισσότερο. Η ψαλίδα μεγαλώνει, οπότε εντείνει τον λεγόμενο κλιματικό εξευγενισμό. Στο Μιλάνο, η κατάσταση επιδεινώνεται». Η δημοτική αρχή του Μιλάνου σκοπεύει να φυτέψει τρία εκατομμύρια δέντρα έως το 2030 στη μητροπολιτική περιοχή της πόλης, μέσω ενός Προγράμματος Αστικής Αναδάσωσης, εξηγεί ο Πελιτσάρο. 80.000 περίπου δέντρα φυτεύτηκαν τον πρώτο χρόνο.

Οι πόλεις της Ευρώπης, εστίες προβλημάτων υγείας;

Το φαινόμενο της ενίσχυσης της ζέστης στις πόλεις και οι συχνότεροι καύσωνες θα εκθέτουν τον αστικό πληθυσμό της ΕΕ σε υπερθέρμανση τους καλοκαιρινούς μήνες και έχουν ήδη επιπτώσεις στην υγεία, σύμφωνα με πρόσφατες αναφορές. Οι 70.000 θάνατοι που προκάλεσε ο ευρωπαϊκός καύσωνας τον Αύγουστο του 2003 έχουν πείσει πολλές τοπικές αρχές να προετοιμαστούν. Το Σχέδιο Προσαρμογής του Παρισιού βασίζεται στην ενεργή συμμετοχή των πολιτών, ώστε να βοηθούν τους γείτονές τους δηλώνοντας τους ευπαθείς στη ζέστη, προκειμένου να παρακολουθούνται τις ημέρες που ο υδράργυρος χτυπά κόκκινο. Στρέφοντας εκ νέου την προσοχή της στις πράσινες ζώνες για να αντιμετωπίσει το φαινόμενο της θερμικής νησίδας, η γαλλική πρωτεύουσα έθεσε σε εφαρμογή το πρόγραμμα ΟΑΣΙΣ, στο πλαίσιο του οποίου αναδιαμορφώνει σχολικά προαύλια αντικαθιστώντας την άσφαλτο με πορώδη υλικά και δημιουργώντας πράσινους και δροσερούς χώρους. «Αυτό που καθιστά το πρόγραμμα καινοτόμο είναι ο τρόπος διαχείρισής του, καθώς προϋποθέτει τη συμβολή διάφορων τομέων της πόλης (σχολεία, υγεία, οδικό δίκτυο, εκτάσεις πράσινου και ύδρευση) με στόχο τον σχεδιασμό και την οριζόντια υλοποίηση του έργου», λέει η Λίνα Λιάκου, η διευθύνουσα σύμβουλος του Δικτύου 100 Ανθεκτικές Πόλεις.

Οι υψηλές θερμοκρασίες σε αστικές περιοχές αυξάνουν επίσης το τροποσφαιρικό όζον– επιβλαβές για το αναπνευστικό και καρδιακό σύστημα των ανθρώπων και αιτία πρόωρων θανάτων – το οποίο παράγεται όταν τα οξείδια του αζώτου και οι πτητικές ενώσεις που εκπέμπονται κατά τις ανθρώπινες δραστηριότητες αντιδρούν υπό τον καυτό ήλιο και τις υψηλές θερμοκρασίες. Στον καύσωνα του περασμένου Ιουνίου, σε κάποιες ευρωπαϊκές πόλεις σημειώθηκαν επίπεδα όζοντος που κυμαίνονταν στα 180 περίπου µg/m³, το ανώτατο όριο της ΕΕ. Το 2016, περί το 98% του αστικού πληθυσμού της ΕΕ παρέμεινε εκτεθειμένο σε τιμές τροποσφαιρικού όζοντος που ξεπερνούσαν τα όρια ασφάλειας που συστήνει ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας.

Ο Κοπέρνικος συμβάλλει στην προσαρμογή των πόλεων

Η Υπηρεσία Κοπέρνικος για την Κλιματική Αλλαγή (C3S), με τη μεγαλύτερη τράπεζα δεδομένων για το κλίμα, τα οποία διαθέτει μέσω της πλήρως λειτουργικής Βάσης Δεδομένων για το Κλίμα, ή με την ανάπτυξη λύσεων σε συνεργασία με εταιρείες έρευνας και τεχνολογίας και με τοπικές αρχές, αναπτύσσει εργαλεία μέτρησης του κλίματος, προκειμένου να βοηθήσει τις δημοτικές αρχές να αντιμετωπίσουν τους κινδύνους για την υγεία που συνδέονται με τους καύσωνες.

Εδώ και περισσότερους από έξι μήνες, συνεργάζεται με την εταιρεία VITO, η οποία εδρεύει στο Βέλγιο, για την παραγωγή δεδομένων υψηλής ευκρίνειας που μπορούν να χρησιμοποιούνται για τις στρατηγικές προσαρμογής στον αστικό σχεδιασμό και την πρόληψη σε θέματα υγείας. Τα υψηλής ευκρίνειας δεδομένα θα παρέχουν ένα στιγμιότυπο κατανομής της θερμοκρασίας και άλλες κλιματικές μεταβλητές για 100 περίπου πόλεις ανά την Ευρώπη, εστιάζοντας στις θερμικές νησίδες.

Η πρωτοβουλία της VITO κάνει χρήση απλοποιημένων μοντέλων, συνεκτιμώντας τον τρόπο με τον οποίο διαφορετικά κτήρια και διαφορετικές επιφάνειες εδάφους αντιδρούν στη ζέστη και την ακτινοβολία. Σε συνδυασμό με την αύξηση της βλάστησης και τις φυσικές λύσεις, ο σχεδιασμός των πόλεων μπορεί να μειώσει τις επιπτώσεις των καυσώνων, με αλλαγή χρώματος στα κτήρια ή με λευκές στέγες, στοιχεία που αντανακλούν – αντί να απορροφούν – την ακτινοβολία. Επιπλέον, η γεωμετρία των κτηρίων ενδέχεται να τροποποιηθεί, ώστε να αποφευχθεί το φαινόμενο της υπερθέρμανσης στα αστικά φαράγγια. «Για να αναπτυχθεί μία αποτελεσματική στρατηγική προσαρμογής, είναι απαραίτητο να ξέρουμε ποια τμήματα της πόλης θα επηρεαστούν περισσότερο και, στη συνέχεια, να δημιουργήσουμε αποτρεπτικούς παράγοντες», λέει ο Κάρλο Μπουοντέμπο, Διευθυντής του Τομεακού Πληροφοριακού Συστήματος της C3S.

Μία ακόμα πρωτοβουλία της υπηρεσίας C3S του Κοπέρνικου είναι η λειτουργία μιας επιχειρησιακής υπηρεσίας για τον ενεργειακό τομέα, που θα βοηθά να αποφεύγονται μελλοντικά σοβαρά προβλήματα στην παροχή ενέργειας. Όπως λέει ο Κάρλο Μπουοντέμπο, «Πρέπει να προβλέψουμε με ποιον τρόπο η σύνθεση ενεργειακών πηγών θα καλύπτει τις μελλοντικές ανάγκες, λαμβάνοντας υπόψη ότι η κλιματική αλλαγή ενδέχεται να οδηγήσει σε τροποποίηση τόσο των μοντέλων παραγωγής ανανεώσιμης ενέργειας όσο και αυτών της κατανάλωσης ενέργειας προκειμένου να προσαρμοστούν καταλλήλως».