Η δεκαετής ιστορία του ελληνικού cloud

Ενα άυλο αθέατο σύμπαν, το θεμέλιο του ευφυούς κόσμου μας, μεταμορφώνει ήδη τις ζωές μας. Cloud, η ραχοκοκαλιά της 4ης Βιομηχανικής Επανάστασης. Πίσω του κρύβεται μια άγνωστη, ήδη δεκαετής, ελληνική ιστορία διεθνούς επιτυχίας, πυλώνας της σημερινής καταιγιστικής ψηφιακής ανανέωσης.

Ο όρος cloud εμφανίστηκε στον δημόσιο διάλογο με την ψήφιση του νέου νόμου για την ψηφιακή διακυβέρνηση, που προβλέπει ότι σταδιακά από 1ης Ιανουαρίου 2022 όλες οι υπηρεσίες του Δημοσίου θα παρέχονται αποκλειστικά με τη χρήση cloud, αλλά και την ανακοίνωση σχετικά με την εγκατάσταση από τη Microsoft στην Ελλάδα υποδομών cloud, που θα εντάξουν τη χώρα μας στον διεθνή ψηφιακό χάρτη.

Ομως τι είναι το cloud, το υπολογιστικό νέφος; Είναι ένα «σύννεφο» από εικονικούς υπολογιστές όπου αποθηκεύονται online, μεγάλοι όγκοι δεδομένων, αρχείων, πληροφοριών. Τα δεδομένα είναι ο χρυσός, το πετρέλαιο, ο ηλεκτρισμός του 21ου αιώνα. Η χωρητικότητα στο cloud, φρούριο προστασίας δεδομένων, είναι απεριόριστη, ενώ η αποθήκευση, διαχείριση, επεξεργασία αρχείων και εφαρμογών μπορεί να γίνει απευθείας στο cloud, χωρίς άλλον εξοπλισμό, από οποιαδήποτε συσκευή – κινητό, τάμπλετ, υπολογιστή. Οι υπηρεσίες cloud παρέχονται από μεγάλα data centers, εγκατεστημένα οπουδήποτε στον κόσμο.

Το πρώτο βήμα

Μπορεί η επικαιρότητα να έφερε ίσως για πρώτη φορά τόσο έντονα στο φως τον όρο, όμως το cloud δεν είναι κάτι νέο στη χώρα μας. Και δεν εννοούμε το κυβερνητικό νέφος (G-Cloud), το αποθετήριο πολλών πληροφοριακών συστημάτων του Δημοσίου. (Το G-Cloud λειτουργεί ήδη τέσσερα χρόνια και αναμένεται να αναβαθμιστεί για να καλύψει τις αυξανόμενες ανάγκες σε αποθηκευτικό χώρο, υπολογιστική ισχύ, μνήμη, ταχύτητα, που φέρνουν η τηλεργασία και η ραγδαία αύξηση διακινούμενων ψηφιακών εγγράφων και εν γένει δεδομένων).

Εννοούμε το πρώτο ελληνικό cloud, που συνελήφθη ως ιδέα και αναπτύχθηκε ως λογισμικό από μια εμπνευσμένη ομάδα ανθρώπων, με επικεφαλής τον σημερινό κοσμήτορα της Σχολής Ηλεκτρολόγων Μηχανικών και Μηχανικών Υπολογιστών του ΕΜΠ, καθηγητή Αρη Κοζύρη, το 2010. Μια εποχή κατά την οποία αυτή η τεχνολογική λύση ακόμη δεν είχε προωθηθεί ούτε από τεχνολογικούς κολοσσούς. Ολα έγιναν, Αρκαδίας και Μεσογείων, ένα κτίριο δίπλα στις τότε εγκαταστάσεις του πρώην ΕΔΕΤ, σημερινού ΕΔΥΤΕ (Εθνικό Δίκτυο Υποδομών Τεχνολογίας και Ερευνας). «Η ομάδα του κ. Κοζύρη ανέπτυξε το λογισμικό Synnefo, εγκατέστησε data centers σε τρία-τέσσερα σημεία στην Ελλάδα και δημιούργησε το cloud “Ωκεανός” για να εξυπηρετεί αρχικά την ακαδημαϊκή και ερευνητική κοινότητα. Mέχρι και σήμερα είναι το μεγαλύτερο cloud στην Ελλάδα», σημειώνει ο Θόδωρος Καρούνος, επικεφαλής της Διεύθυνσης Ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης του ΕΔΥΤΕ, πρωτεργάτης του δικτύου του ΕΔΕΤ, του opengov, της Διαύγειας και της αναβάθμισης των ψηφιακών υποδομών της εκπαίδευσης.

Σήμερα, μέσα από το cloud του Δικτύου τρέχουν εκτός των άλλων, και πλήθος από νέες υπηρεσίες, από το gov.gr (θυρίδες υπεύθυνων δηλώσεων και εξουσιοδοτήσεων), τις ηλεκτρονικές αιτήσεις στο ΚΕΠ για έκδοση ληξιαρχικών πράξεων, την τηλεκπαίδευση και το e:Presence (διαδικτυακές τηλεδιασκέψεις του κυβερνητικού επιτελείου) έως τις –επί lockdown– βεβαιώσεις κατ’ εξαίρεση μετακίνησης.

Την ιστορία μάς ξετυλίγει ο πρωταγωνιστής του εγχειρήματος Αρης Κοζύρης, που είναι παράλληλα και πρόεδρος της Γνωμοδοτικής Επιτροπής του ΕΔΥΤΕ. «Οι βάσεις είχαν τεθεί από πολύ παλιά. Η τεχνογνωσία στο ΕΔΕΤ, όπου ήμουν αντιπρόεδρος από το 2004 έως το τέλος του 2014, υπήρχε. Ηταν το 2010, είχαμε μπει στο μνημόνιο, πρωθυπουργός ήταν ο Γιώργος Παπανδρέου, σύμβουλος στα θέματα Ψηφιακής Διακυβέρνησης ο Θόδωρος Καρούνος, όταν καθίσαμε όλοι σε ένα τραπέζι, ο Διομήδης Σπινέλλης, τότε γεν. γραμματέας Πληροφοριακών Συστημάτων, ο Αντώνης Μαρκόπουλος, ειδικός γραμματέας Ψηφιακού Σχεδιασμού, όλοι οι γεν. γραμματείς και πρόεδροι όλων των εμπλεκόμενων φορέων (Γ.Γ. Ερευνας Τεχνολογίας, Κοινωνική Ασφάλιση, Διοικητική Μεταρρύθμιση, Κοινωνία της Πληροφορίας, ΑΣΕΠ, Κτηματολόγιο, ΗΔΙΚΑ, ΜΟΔ, ΕΔΕΤ), συντάξαμε και υπογράψαμε ένα μνημόνιο για την ανάπτυξη κεντρικών data centers και cloud στο Δημόσιο. Μάλιστα κατατέθηκε πρόσκληση για χρηματοδότηση, ώστε να αθροίζουμε τη ζήτηση και τις ανάγκες όλων των φορέων. 

Εγινε διαγωνισμός για την αγορά της υποδομής του κυβερνητικού νέφους, του G-Cloud, όμως το έργο ολοκληρώθηκε χρόνια αργότερα, όπως συμβαίνει με όλες τις προμήθειες του Δημοσίου, και άρχισε να λειτουργεί κανονικά το 2017 από την Κοινωνία της Πληροφορίας, ενώ τέθηκε σε λειτουργία και το data center για τις ανάγκες της Γεν. Γραμματείας Πληροφοριακών Συστημάτων. Εμείς στο ΕΔΕΤ, ήδη από το 2010 είχαμε αρχίσει να φτιάχνουμε μόνοι μας το data center στο υπόγειο του υπουργείου Παιδείας, για να εξυπηρετήσουμε την ακαδημαϊκή και ερευνητική κοινότητα. Είχα το όνειρο να κάνουμε κάτι πολύ μεγάλο, παγκόσμιας κλάσης, πολύ ανταγωνιστικό. Συγκροτήσαμε μια ομάδα 25 περίπου ατόμων, με μηχανικούς λογισμικού κυρίως από το ΕΜΠ, ανθρώπους που είχαν ήδη κλείσει θέσεις στο εξωτερικό αλλά παρέμειναν στη χώρα –μια απίθανη συγκέντρωση ταλέντου– και μαζί με τους μηχανικούς οι οποίοι λειτουργούσαν το δίκτυο του ΕΔΕΤ, στήσαμε τον “Ωκεανό”, το μεγαλύτερο έως σήμερα υπολογιστικό νέφος στην Ελλάδα. Αρχίσαμε να αγοράζουμε τον εξοπλισμό, υπολογιστές, δίσκους εξαρτήματα, κατά χιλιάδες –προς έκπληξη της αγοράς που περίμενε να αγοράσουμε έτοιμες λύσεις και υπηρεσίες–, και να κατασκευάζουμε το λογισμικό και το νέφος, όταν δεν είχε δημιουργηθεί ακόμη πουθενά υποδομή public cloud, σχεδόν από κανέναν, ούτε από τη Microsoft, ούτε από άλλους σημερινούς μεγάλους παρόχους. Μόνο η Amazon υπήρχε τότε. 

Τι είναι η υποδομή cloud; Είναι χιλιάδες υπολογιστές, οι οποίοι μπορούν να χρησιμοποιηθούν, σαν ένα εικονικό στρώμα πάνω από το data center, ενιαία και οριζόντια, ως ένας υπολογιστής», περιγράφει ο κ. Κοζύρης. Αν θέλεις να παράσχεις μια απαιτητική υπηρεσία που απαιτεί πολλούς servers (υπολογιστές), δεν χρειάζεται να αγοράσεις τον εξοπλισμό, αλλά να αναπτύξεις την εφαρμογή σου στο cloud, από την οθόνη του υπολογιστή σου.
Πρωτοποριακή τεχνολογία

«Φτιάξαμε ένα ανοιχτό λογισμικό, που το ονομάσαμε Synnefo, με το οποίο μπορούσε ο καθένας να δημιουργήσει το δικό του cloud», θυμάται ο Βαγγέλης Κούκης, που είχε αναλάβει την τεχνική υλοποίηση του εγχειρήματος και σήμερα ηγείται μεγάλης startup στις ΗΠΑ. «Αυτό το ανοιχτό λογισμικό άρχισαν να το χρησιμοποιούν ακαδημαϊκοί και ερευνητές από την Ελλάδα και το εξωτερικό, αλλά και άνθρωποι από τον ιδιωτικό τομέα που ήθελαν να φτιάξουν τα δικά τους cloud. Αρχισε να έχει δικούς του χρήστες, να φτιάχνει μια κοινότητα, να μεγαλώνει και να αναπτύσσεται. Η μεγαλύτερη από τις πολλές εγκαταστάσεις του ήταν ο “Ωκεανός” του ΕΔΕΤ. Ομως στόχος μας ήταν το λογισμικό Synnefo να έχει χρήση ευρύτερη, και πέρα από τον ΕΔΕΤ. Το cloud λειτούργησε το 2011, όταν δεν υπήρχε τίποτα αντίστοιχο, και απέδειξε την αξία του. Το 2013 ήδη προσέφερε 10.000-15.000 ταυτόχρονες εικονικές μηχανές και πολλά Petabytes δεδομένων με μία από τις μεγαλύτερες συστοιχίες αποθήκευσης που είχαν στηθεί με την πρωτοποριακή τεχνολογία CEPH, η οποία σήμερα χρησιμοποιείται παντού». 

Σημειωτέον ότι κανένα data center σήμερα στην Ελλάδα δεν διαθέτει περισσότερες από 2.000 μηχανές. Ο «Ωκεανός» ήταν το 2013 το μεγαλύτερο δημόσιο cloud στην Ευρώπη. Το χρησιμοποιούσαν το GÉANT, το πανευρωπαϊκό δίκτυο δεδομένων για την ερευνητική και εκπαιδευτική κοινότητα, το CERN, εταιρείες στη Γερμανία και στις ΗΠΑ που παρείχαν υπηρεσίες cloud σε μονάδες υγείας σε διάφορες χώρες. «Συνάψαμε συνεργασία και συμφωνία εμπιστευτικότητας με την Google, δουλεύαμε στις ίδιες τεχνολογίες, υπήρχε πολλή εξωστρέφεια και διεθνής παρουσία», εξηγεί ο κ. Κοζύρης.

«Χτίζουμε τουβλάκι τουβλάκι, υπάρχει σχέδιο, στρατηγική, συνέχεια»

Μετά το data center στο υπουργείο Παιδείας (τρεις μεγάλες ξεχωριστές μονάδες μεταξύ των οποίων και ένας υπερυπολογιστής), κατασκευάζεται το 2013-2014 το data center στον Λούρο, δίπλα στο υδροηλεκτρικό εργοστάσιο της ΔΕΗ, ώστε να λειτουργεί με ψύξη και από τον ποταμό – έργο πρωτοποριακό για την εποχή. «Στη συνέχεια εγκαθίσταται το data center στην Κνωσό, σε χώρο του Πανεπιστημίου Κρήτης, που φιλοξενεί τα δεδομένα του Copernicus της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Διαστήματος και κομβικά δεδομένα των 30 περιφερειακών νοσοκομείων και στη συνέχεια, μετά επέκταση, και άλλων 100 νοσοκομείων της χώρας, αλλά και υπολογιστικά φορτία που αφορούν την ιατρική ακριβείας. 
Ο Λούρος χρησιμοποιείται ως εφεδρεία έναντι φυσικής καταστροφής για κάποια από αυτά τα δεδομένα, ενώ εκεί αναπτύσσονται πιλοτικά και υπηρεσίες για την κοινότητα βιοπληροφορικής (ELIXIR-GR). Υπάρχει ακόμη ένα παλιότερο data center στο Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών και μια νέα, υπό διαμόρφωση εγκατάσταση στο Κέντρο Πολιτισμού Ιδρυμα Στ. Νιάρχος», εξηγεί ο Ζήνων Μούσμουλας, αναπληρωτής επικεφαλής της Διεύθυνσης Προηγμένων Υπολογιστικών και Δικτυακών Υποδομών του ΕΔΥΤΕ.

«Τα επόμενα χρόνια αυτά τα data centers ομογενοποιήθηκαν και υπήρξαν στοχευμένες παρεμβάσεις για την περαιτέρω βελτίωση της αξιοπιστίας των υποδομών, ενώ άρχισε να χτίζεται η επόμενη γενιά παροχής υπηρεσιών cloud, με χαρακτηριστικά νεφοεγγενούς υπολογιστικής (cloud native computing) και πιο ελαστική δια-μοίραση πόρων στους χρήστες. Επιτρέπει την ανάπτυξη υπηρεσιών με λογισμικό το οποίο έχει δημιουργηθεί και τρέχει στο cloud και με πόρους που προσαρμόζονται ανάλογα με τις ανάγκες. 

Γενικότερα επιχειρείται μια ανασύνταξη των υποδομών, δεδομένου ότι με τον νέο νόμο το ΕΔΥΤΕ θα έχει αυξημένες αρμοδιότητες, κυρίως συμβουλευτικές αλλά και παροχής τεχνογνωσίας προς όλο το Δημόσιο, το οποίο θα λειτουργεί μέσα από τρία διακριτά υπολογιστικά νέφη, δημόσιου τομέα, έρευνας – εκπαίδευσης και υγείας. Δίνονται ευκαιρίες για συνέργειες στην από κοινού ανάπτυξη ή μεταφορά τεχνογνωσίας, για κοινές μεθόδους και αρχές, αλλά και κατά το δυνατόν ενιαία προσέγγιση θεμάτων ασφαλείας, και προσβασιμότητας, ώστε π.χ. μια εφαρμογή να μπορεί να μεταφερθεί χωρίς να χρειάζονται προσαρμογές ή να γίνει κάτι από την αρχή. Καθώς η αγορά των υπηρεσιών cloud ανοίγει με τις επενδύσεις που έρχονται και άλλες που θα έρθουν, είναι σημαντικό να ενισχύεται και η εγχώρια, δημόσια τεχνογνωσία, να ανατροφοδοτείται έτσι μια εθνική στρατηγική για τη μελλοντική θέση της χώρας ως προς τα θέματα αυτά, ώστε να πιάσουν τόπο και οι προσπάθειες που έγιναν από πολύ νωρίς», σημειώνει ο κ. Μούσμουλας.

«Η τεχνολογία χτίζεται τουβλάκι τουβλάκι, υπάρχει σχέδιο, στρατηγική, συνέχεια. Υπάρχει μεγάλη εμπιστοσύνη της πολιτείας και ειδικά του υπουργείου Ψηφιακής Διακυβέρνησης στις δυνατότητές μας. Δεν θα αντιμετωπιζόταν η κρίση του κορωνοϊού αν δεν υπήρχε από πίσω ένας πολυετής όγκος δουλειάς, αν δεν υπήρχε σταθερότητα, να χτίζει ο επόμενος πάνω στη δουλειά του προηγούμενου, αν δεν υπήρχε όραμα, επένδυση στην τεχνογνωσία ταλαντούχων μηχανικών της κοινότητάς μας και καλή προετοιμασία σε όλα τα επίπεδα. Με το παραμικρό σφάλμα ή ατέλεια, το οικοδόμημα θα κατέρρεε», καταλήγει ο κοσμήτορας της Σχολής Ηλεκτρολόγων Μηχανικών και Μηχανικών Υπολογιστών του ΕΜΠ, Αρης Κοζύρης.