Ροτόντα: Η αναστήλωση ενός μνημείου βάρους 20.000 τόνων που επιζεί ατόφιο για 1.700 χρόνια

Στις πέτρες των τοίχων της γράφεται η ιστορία. Απορροφά τους κραδασμούς κάθε εποχής. Η σαγήνη του μνημείου, που οφείλει το όνομά του στο κυκλικό του σχήμα, είναι καθηλωτική. Τα συναισθήματα που κατακλύζουν τον επισκέπτη συναρπάζουν. 

Ροτόντα. Ένα διαπολιτισμικό μνημείο. Το σημαντικότερο της Θεσσαλονίκης. Αντανακλά την ταυτότητα της πόλης, την ποικιλομορφία των ανθρώπων που έζησαν, αγάπησαν, πόνεσαν, μεγάλωσαν και πέθαναν σε αυτή. Είναι ένας παλμός δυνατός που χτυπά με πάθος. Αέναα. Δεκαέξι αιώνες. Είναι ένα παλίμψηστο μνημείο παγκόσμιας ακτινοβολίας και απαράμιλλης ομορφιάς. Το μεγαλοπρεπές εκτόπισμα της εξωτερικής εικόνας του έρχεται σε αντιδιαστολή με το αέρινο εσωτερικό του. Η αφαιρετική ομορφιά της Ροτόντας, λόγω της έλλειψης κολόνων, καθηλώνει τον επισκέπτη. Ιδρύθηκε σε μια παγανιστική περίοδο, έχει υπάρξει χριστιανικός και μουσουλμανικός χώρος λατρείας. Τα ψηφιδωτά της είναι τα αρχαιότερα της Ανατολής. Μάρτυρες, απόστολοι, άγγελοι, η δόξα του Χριστού με τους αρχαγγέλους, νατουραλιστικά μοτίβα, η αξιοσύνη μεγαλουργεί. Η Ροτόντα μαρτυρά τη δύναμη της πόλης, την ευφυία των μηχανικών της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.  Οι ομοιότητές της με το Πάνθεον της Ρώμης πολλές.

Στις 20 Ιουνίου του 1978, γύρω στις έντεκα το βράδυ, όλη η Βόρεια Ελλάδα έζησε εφιαλτικές στιγμές από ένα σεισμό μεγέθους 6,5 Ρίχτερ και εστιακού βάθους 10 χλμ. Η Θεσσαλονίκη έζησε τη φρίκη της καταστροφής και μεταμορφώθηκε μέσα σε λίγα δευτερόλεπτα. Θρήνησε σαράντα εννιά νεκρούς. Διακόσιοι είκοσι τραυματίες, χιλιάδες άνθρωποι εγκατέλειψαν τα σπίτια τους και την πόλη αναζητώντας μέρη ασφαλή για τους ίδιους και τις οικογένειές τους. Ήταν μια πόλη σε πανικό, με χιλιάδες άστεγους, με κατεστραμμένα κτίρια, οι άνθρωποί της έζησαν στιγμές τρόμου και απόγνωσης. 

Η Ροτόντα δεν έμεινε αλώβητη. Χρειάστηκαν μελέτες, χρονοβόρες επισκευές. Πέρασαν χρόνια για να δοθεί ξανά το κτίριο στο κοινό, ελεύθερο από σκαλωσιές και εργασίες. Οι σοβαρές βλάβες που προξένησε ο σεισμός καθώς και το τεράστιο τεχνικό έργο της αναστήλωσης του μνημείου χωρίς να αλλοιωθεί η φυσιογνωμία του, ήταν το θέμα της συζήτησης με τον ομότιμο Καθηγητή του τμήματος Πολιτικών Μηχανικών της Πολυτεχνικής Σχολής του ΑΠΘ κ. Γιώργο Πενέλη και τον κ. Γρηγόρη Πενέλη, Πολιτικό μηχανικό. 

Στις 20 Ιουνίου του 1978, ένας καταστροφικός σεισμός τράνταξε συθέμελα τη Θεσσαλονίκη. Σημειώθηκαν σοβαρές ζημιές σε ιστορικούς χώρους όπως η Ροτόντα. Σε εσάς κ. καθηγητά, ανατέθηκε η αποκατάσταση των ζημιών. Σε τι κατάσταση βρήκατε το μνημείο;

Γιώργος Πενέλης: Το μνημείο ήταν κατακερματισμένο με εικόνα επικείμενης κατάρρευσης. Πιο συγκεκριμένα το νότιο τμήμα του ανάμεσα στους πεσσούς Π2 και Π3 που έχουν ενσωματωμένα στον πυρήνα τους δυο ελικοειδή κλιμακοστάσια παρουσίαζε εξελισσόμενη ολίσθηση με μια ρωγμή εύρους 12-13 εκ. που ξεκινούσε από τη βάση του μνημείου και με κλίση 61Ο έφθανε στον τρούλο. Η ρωγμή αυτή παρουσίαζε εξελισσόμενο εύρος κατά 1,0 χιλιοστό τον μήνα. Πέραν τούτου υπήρχαν ρωγμές: Στη βάση του τρούλου κατά τους μεσημβρινούς. Στον βόρειο πεσσό Π8. Στην κλείδα του θόλου του ιερού. Απόκλιση των πεσσών του κυρίως κτίσματος προς τα έξω της τάξης των 20 εκ.

Η Ροτόντα έμεινε εγκλωβισμένη από σκαλωσιές για χρόνια. Πόσος χρόνος απαιτήθηκε για την αποκατάσταση; Και γιατί;
Γιώργος Πενέλης: Για την αναστήλωση του μνημείου χρειάστηκαν περίπου 10 χρόνια. Στον χρόνο αυτό περιλαμβάνονται τόσο οι δομικές εργασίες στερέωσης όσο και οι εργασίες συντήρησης των ψηφιδωτών στις κόγχες και στον τρούλο. Κατά την άποψή μου, ο χρόνος αυτός δεν είναι καθόλου μεγάλος καθ' όσον οι εργασίες σε μνημειακά κτίρια συνοδεύονται με λεπτομερή αποτύπωση και φωτογράφιση κάθε επέμβασης, ακόμη και της πιο μικρής ρωγμής. Σημειώνω ότι για την αναστήλωση των ρωμαϊκών λουτρών στην Trier της Γερμανίας χρειάστηκαν 42 χρόνια. 

Το 2021 σας ανατέθηκε ο εκ νέου έλεγχος του μνημείου από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Θεσσαλονίκης.
Γρηγόρης Πενέλης: Η Δρ. Γεωργία Ζαχαροπούλου, στέλεχος της Εφορείας, θεώρησε ότι θα ήταν σκόπιμο να ελεγχθεί η κατάσταση του μνημείου περίπου 40 χρόνια μετά από την αρχική μελέτη και στατική επέμβαση. Για τον έλεγχο χρησιμοποιήσαμε όλα τα σύγχρονα υπολογιστικά εργαλεία και κάναμε τόσο ελαστική δυναμική ανάλυση όσο και ανελαστική στατική ανάλυση. Από τις αναλύσεις προέκυψε ότι το κτίριο με άνεση μπορεί να φέρει τα κατακόρυφα φορτία καθώς και τον σεισμό σχεδιασμού για σύγχρονα κτίρια που προβλέπεται από τους Ευρωπαϊκούς Κανονισμούς. Επίσης ελέγχθηκαν επιλεγμένοι τένοντες εξωτερικής προέντασης, οι οποίοι είναι το βασικό σύστημα στατικής ενίσχυσης του 1982. Σε αυτό βρέθηκε ότι η δύναμη προέντασης είναι στο 98% της αρχικά προβλεπόμενης δύναμης. Είναι η πρώτη φορά που γίνεται τέτοια άσκηση, 40 χρόνια μετά την επέμβαση, και το αποτέλεσμα είναι ιδιαίτερα σημαντικό καθότι πιστοποιεί ότι η προένταση στα μνημεία είναι μια ιδιαίτερη αξιόπιστη μέθοδος επέμβασης.

Πώς αντιμετωπίζετε τη Ροτόντα εσείς που τη γνωρίζετε τόσο καλά;

Γιώργος Πενέλης: Την αντιμετωπίζω με δέος και θαυμασμό. Πρόκειται για ένα κτίσμα βάρους 20.000 τόνων που επέζησε ατόφιο για 1700 περίπου χρόνια και που είναι και σήμερα σε χρήση. Επιπλέον πρέπει να σημειώσω ότι μετά τις επεμβάσεις της δεκαετίας του '80 φέρει με ασφάλεια τα φορτία βαρύτητας και τις σεισμικές δράσεις που προβλέπει ο αντισεισμικός κανονισμός και συνεπώς μπορεί και χρησιμοποιείται άφοβα και για συγκέντρωση κοινού. 
Γρηγόρης Πενέλης: Ως μηχανικοί σχεδιάζουμε νέα κτίρια με προβλεπόμενη διάρκεια ζωής 50 χρόνια ή 100 χρόνια για τα πλέον σημαντικά. Το να ασχοληθείς με ένα κτίριο 1700 ετών είναι προφανώς άλλη τάξη μεγέθους.

Πώς την αντιμετωπίζει ο λαός της Θεσσαλονίκης;

Γιώργος Πενέλης: Ο λαός της Θεσσαλονίκης εκτιμώ ότι θεωρεί τη Ροτόντα ως ένα από τα σημαντικότερα μνημεία της πόλης. Το μέγεθός του, η ομοιότητά του με το Πάνθεον της Ρώμης και τα εντυπωσιακά μωσαϊκά στις κόγχες και στον τρούλο, που αποτελούν τα αρχαιότερα χριστιανικά μωσαϊκά στη γη, εντυπωσιάζουν τον κάθε επισκέπτη. Έτσι η Ροτόντα κατά τη μακραίωνη ιστορία της απετέλεσε πάντα το σημαντικότερο ίσως τοπόσημο της πόλης.
Γρηγόρης Πενέλης: Οι Θεσσαλονικείς δυστυχώς δεν έχουν συνειδητοποιήσει τη σημαντικότητα του μνημείου. Εν μέρει ίσως διότι ήταν για παρά πολλά χρόνια μη προσβάσιμο. Σε κάθε περίπτωση, είναι χαρακτηριστικό ότι σύμβολο της πόλης είναι ένας μικρής σημασίας Ενετικός πύργος, αντί για τη Ροτόντα. Ελπίζω ότι, με τη σταδιακή ένταξη του μνημείου στην κοινωνική ζωή, αυτό θα αναδειχθεί ξανά.

Ιστορία της Ροτόντας

Το κτίριο φτιάχτηκε στις αρχές του 4ου αιώνα είτε από τον Μαξιμιανό Γαλέριο (293-311) ως ναός αφιερωμένος στους προστάτες θεούς της ρωμαϊκής αυτοκρατορικής τετραρχίας, είτε από τον Κωνσταντίνο  Α' (306-337) ως μαυσωλείο, όπως αυτά που ίδρυσε για τα μέλη της αυτοκρατορικής οικογένειας στη Ρώμη και στη Νέα Ρώμη-Κωνσταντινούπολη. Οι αλλαγές στον χαρακτήρα, στο διαφορετικό ιστορικό αποτύπωμα ξεκινούν όταν μετατρέπεται σε ανακτορικό χριστιανικό ναό (αφιερωμένο πιθανότατα στους Ασωμάτους ή Αρχαγγέλους) με την προσθήκη Ιερού Βήματος στα ανατολικά, πρόπυλου και παρεκκλησίων στα νότια και περιμετρικού διαδρόμου, πιθανό επί Θεοδοσίου A’ (379-395) ή Ιουστινιανού Α’ (527-565). Με τη λήξη της Εικονομαχίας (842) στην κόγχη ή του Ιερού Βήματος τοιχογραφείται η Ανάληψη του Χριστού.     

Ένα τμήμα των ψηφιδωτών της Ροτόντας παριστάνουν αγίους της πρώτης Ανατολικής χριστιανικής εκκλησίας (Κύριλλος, Βασιλίσκος, Ανανίας, Ρωμανός, Αρίσταρχος), νατουραλιστικά μοτίβα, πουλιά, φρούτα, βάζα με λουλούδια.

Η μετατροπή του ναού σε τζαμί δεν ήρθε αμέσως μετά από την κατάληψη της πόλης από τους Οθωμανούς το 1430 μ.Χ. αλλά αρκετά χρόνια αργότερα και συγκεκριμένα το 1590-91 μ.Χ. ο ναός μετατράπηκε από το Σινάν Πασά και τον επικεφαλή της Μονής των Δερβίσηδων, Χορτάτζη Σουλεϊμάν Εφέντη, σε τζαμί και ονομάστηκε Χορτάτζ Εφέντη Τζαμί. Προστέθηκε μιχράμπ στο Ιερό, ενώ στην αυλή χτίστηκε μιναρές, κρήνη και ταφικός περίβολος. Τα ψηφιδωτά παρέμειναν σχεδόν στο σύνολό τους ορατά. Όταν ανακαινίσθηκε το τζαμί για τελευταία φορά, το 1889 από τον Ιταλό S. Rosi, έγινε ζωγραφική συμπλήρωση των ψηφιδωτών. 

Το 1912-1914 έγιναν και πάλι εργασίες στο κτήριο για την απόδοση του μνημείου στη χριστιανική λατρεία. Καθαγιασμός και αφιέρωση στον Άγιο Γεώργιο από τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Γεννάδιο. 

Ανασκαφικές έρευνες και εργασίες έγιναν τα έτη 1918-1920, 19127-28, 1953, 1973-1978. Το 2015 έγιναν τελικές εργασίες συντήρησης στη στέγη, στα ψηφιδωτά, αποκαταστάθηκε το Ιερό, εγκαταστάθηκε φωτισμός και σήμανση, διαμορφώθηκε η νότια πλευρά του περιβόλου και των παλαιοχριστανικών προκτισμάτων. Το μνημείο έχει αποδοθεί ελεύθερο στο κοινό.